حسن ظن

بسم رب الحسین(ع) 

برای دیدن مطالبی درموردحسن ظن به 

ادامه مطلب رجوع کنید 

به همان نسبت که سوءظن زیاد موجب ویرانی جامعه و بدبختی انسان ها و تشتت کارها و ناراحتی جسم و روح است حسن ظن مایه آرامش و وحدت است .[1] حسن ظن مانند سوء ظن هم در مورد خداوند و هم نسبت به مردم وجود دارد، هنگامی که این واژه در مورد مردم به کار می رود مفهوم آن این است که هر کاری که از کسی سر زند را بر وجه صحیح حمل می کنند مثلا وقتی که مردی را با زن ناشناسی می بینند می گویند همسر یا محرم اوست و یا هنگامی که شخصی اقدام به ساختن مسجد یا بنای خیر دیگری می کند مقتضای حسن ظن آن است که می گوید این عمل را با انگیزه الهی و نیت خیر خواهانه انجام داده است و هنگامی که راجع به خداوند به کار می رود منظور از حسن ظن است که به وعده های الهی امیدوار باشد وعده رزق وروزی،یاری کردن یارانش،امرزش گناهان ومانندایینها.در مورد حسن ظن به مردم احادیث زیر بسیار جالب است :

 در حدیثی از امیر المؤمنین علی (ع) آمده است:«حُسنُ الظَّنِّ مِنْ اْفضَلِ السَّجایا و اَجْزَلِ العطایا»[2]حسن ظن از بهترین صفات انسانی و پر بارترین مواهب الهی است . و در حدیثی دیگر از آن امام بزرگوار می خوانیم : « حُسْنُ الظَّنِّ مِنْ أَحسَنِ الشِّیمَ و أفضْلَ القِسَم »[3]حسن ظن از بهترین خویها و برتــرین بهره هــاست . « حُسنُ الظَنِّ یُخَفِّفُ الهَمَّ و یُنجی مِنْ تَقَلُّدِ الأَ ثم»[4]حسن ظن اندوه را سبک می کند و از آلوده شدن به گناه رهایی می بخشد. « حسن الظَّنِّ راحَة القلب و سلامُة الدینَ»[5]حسن ظن مایه آرامش قلب و سلامت دین است .

امام صادق (ع) فرمودند ، حسن ظن ریشه در نیکی و حسن ایمان دارد و دلیل بر سلامت سینه ( و جان و نفس او ) است . نشانه حسن ظن آن باشد که هر چه را می نگرد به چشم پاک و نیک بنگردوعیب بین نباشد چرا که خدای متعال صفاتی در انسان قرارداده که اقتضای آن حسن ظن وگمان نیک است. پیامبر اکرم (ص)  فرمودند : به برادرانتان حسن ظن داشته باشید و از این صفت ، صفای قلب و شکوفایی طبع ، غنیمت گیرید . ابی بن کعب گوید : چون یکی از برادرانتان را دیدید که دارای صفتی است که آن را نیک ندانید آن را به هفتاد وجه تأویل کنید و برای آن صفت معانی نیک فرض کنید . چون چنین کردید و به یکی از آن معنــای ، قلبتان آرام یــافت ، خــوب است ؛ و گــرنه خویش را ملاقات کنید که او را در متصف بودن به این صفت ، معذور ندانسته اید ، خداوند تبارک و تعالی بر داوود وحی فرستاد که نعمت ها و موهبت هایم را به یاد بندگانم آور که آنان جز نیکی و زیبایی نبینند تا آینده را چون گذشته ( سرشار از نعمت ) ببینند . حسن ظن انسان را به حسن عبادت وا می دارد .ولی انسان فریب خورده و مغرور پیوسته گناه می کند و آرزوی آمرزش دارد . در میان خلق خدا آن کس که بندگی او را کرده و امید به پاداش او دارد و از کیفر او بیمناک است حسن ظن دارد.[6] خوش بینی به خداوند یا ملازم با امید به اوست و یا علت تحقق آن ،‌ این صفت در آیات و روایات نیکو شمرده شده است و نسبت به حسن و لزوم تحصیل آن ترغیب شده است ، تا مبادا حالت خوف در مؤمن بر امید او غلبه کند و یا کثرت تهدیدهای مذکور در قرآن و عذاب و آتش برای کافرین و معصیت کاران و غفلت از وعده های رحمت و مغفرت و بهشت برای مؤمنین و فرمانبرداران و وسوسه های پنهانی از ناحیه جن و انس وی را از رحمت خدا نا امید نماید ، ممکن است این تعریفها و تشویقها را ارشاد به حسن ظن ، غلبه حالت رجا بر حالت خوف بدانیم . چرا که رحمت خداوند بر غضب او و عفوش بر مجازات او پیشی می گیرد.[7]این امر با توجه به مطالب زیر روشن خواهد شد .

 در قرآن کریم می خوانیم :‌« الظّانّینِ باالله ظَنَّ السّوء.[8]مردان و زنان منافق و مشرک به خدا گمان بد می برند. »

 « یَظُنّونَ باالله غیرَ الحقِّ ظَنَّ الجاهلّیۀِ؛ منافقان گمان های نادرستی همچون گمانهای دوران جاهلیت دربارة خدا داشتند .»[9]

 در هر دو آیه فوق در مورد منافقین گفته می شود که آنها گمان می کردند،خداوند پیامبر خود را یاری نخواهد کرد بنابراین انسان باید در مورد خداوند گمانی مناسب با مقام او داشته باشد .

«  نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ : بندگانم را آگاه کن که من بخشنده مهربانم » [10] ، «إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ: پروردگار تو نسبت به مردم با اینکه ظلم می کنند دارای مغفرت است » دو آیه فوق انسان را به لزوم امیدواری و حسن ظن ارشاد می کنند  [11] . حسن ظن به خدا این است که به جز او به کسی امیدوار نباشی و جز از گناهانت نترسی.[12]

 خوش بینی به خدا از لوازم ایمان بلکه حقیقت ایمان است . زیرا ایمان به معنای گرویدن است پس از شناختن و باور داشتن خدا به رحما نیت و ربوبیت و راستی و درستی کارهایش و سایر صفات کمالیه اش،آن گاه به خدا بگرود.یعنی او را بزرگ داند و دوست دارد و برای او ذلیل و فرمانبردار گردد و امید رسیدن به هر خیری را از او داشته باشد این است معنای گرویدن به خدا ، پس هر که حالت بدبینی به خدا در او باشد در آن حال از خدای خود بریده و از او فاصله گرفته و بی علاقه شده است و این همان بی ایمانی است بنابراین خوش بینی به پروردگار در هر حال واجب و لازم است.[13] و روایات و آیات در امر به آن و مدح‌آن فراوانست که دراینجا به چند نمونه از روایات اشاره می کنیم .

    حضرت رضا (ع)به ابن بزیع فرمودند : گمان خود را به خدا نیکو گردان ، بدرستی که خدای عزَّ وَجَل می فرمایند : من نزد گمان عبد مؤمن هستم اگر گمان خوب داشته باشد من جزای او را به خوبی می دهم و اگر گمان بد داشته باشد جزای او را ببدی خواهم داد .[14]

 امام باقر (ع)فرمود : در کتاب علی (ع)  یافتیم که رسول خدا (ص)  بر منبر خود فرمود: سوگند به آنکه نیست شایسته پرستشی جز او به هیچ مومنی هرگز خیر دنیا و آخرت داده نشده جز به وسیلة خوش گمانیش به خدا و امیدواری و خوش خلقیش و خودداری کردنش از بدگویی و غیبت مومنان و سوگند به آنکه جز او شایستة پرستشی نیست ، خدا هیچ مؤمنی را پس از توبه و استغفار عذاب نکند جز به خاطر بد گمانیش به خدا و تقصیر و کوتاهی او در امیدواری و بدخلقی و غیبت از مومنین ، سوگند به آنکه نیست شایسته پرستش جز او هیچ بنده مومنی خوش گمانی به خدا نکند جز آنکه خدا به اندازة آن با او رفتار کند زیرا خدا کریم است و هر چیزی به دست اوست و شرم دارد که بنده مومنش گمان بد به او برد و او گمان و امیدش را بر نیاورد به خدا خوش گمانی کنید و به او رغبت نمائید . [15]

باید دانست حسن ظن به خدا هر چند در هر حال واجبست ، لکن ساعت آخر عمر بویژه به آن امر شده که انسان با حسن ظن به پروردگــارش بمیــرد یعنی با دلخوشی به خدا و اینکه او را به جای بهتری می برد چنانچه در دنیا ریزه خور خوان احسان او بود حال هم بر خوان انعامش در عالم برزخ و عوالم برتر می رود و در برابر عقاید وکردارهای ناقابلش انعامها و لطفها خواهد فرمود . قال رسول الله (ص)  : لا یموتُنَّ أحَدَکُم حَتّی یَحْسَنُ ظنَّه بالله عزَّوَجلَّ فانَّ حسن الظنَّ بالله ثمن الجنه . رسول خدا (ص)  فرمود : نباید بمیرد یکی از شما تا اینکه گمانش را به خدای عزوجل نیکو کند زیرا گمان نیک به خدا بهای بهشت است .[16]

اینها روایاتی بود که در مدح حسن ظن آمده بوده ، حال اشاره می کنیم به دو روایت که مذمت سوءظن به خدا آمده است در عقاب کسی که سوءظن به خدا دارد و مأیوس از رحمت خداست. [17]

در بحارالانوار نقل می کند از حضرت رسول (ص)  که فرمود : روز قیامت می آورد خدای تعالی آنهائی که مأیوس بودند از رحمت او در حالتیکه صورتهای آنها سیاه است و گفته می شود اینها آن اشخاصی هستند که مأیوس بودند از رحمت خدای تعالی . و نیز فرمود حضرت رسول (ص)  به امیرالمومنین ، یا علی مشورت نکن با کسی که ترسو است بدرستی که او سخت می کند برتو حاجت تو را و همچنین مشورت مکن با بخیل بدرستی که او نمی گذارد به مقصد خود برسی و همچنین مشورت مکن با کسی که حرص زیاد دارد ، بدرستی که او نیکو می گرداند افعالی را که بر تو بد است ، بدان یا علی  بدرستی که جبان و بخیل و حریص یک طبیعت واحده است که جمع می کند آنها را سوءظن به خدا . [18]

---

[1]-ناصر مکارم شیرازی ، اخلاق در قرآن ، ص 333- 332

[2]-غررالحکم ، ج3 ، ح 4834

[3]-   همان ، ح4824

[4]-   همان ، ح 4823

[5]-شرح غررالحکم ، ج 3 ، ص 384

[6]-همان ، ص 261

[7]-مشکینی ، درسهای اخلاق ، علیرضا فیض ، ص 97 – 96

[8]-فتح ،آیه 6

[9]-سوره آل عمران ،آیه 154

[10]- سوره حجر ، آیه 49

[11]- سوره رعد ، ایه 6

[12]-ابراهیم پیشوایی ملایری ، واژه های اخلاقی از اصول کافی ، ص 49

[13]-عبدالحسین دستغیب ،قلب سلیم ، ص 576

[14]-میزان الحکمه ، ج 7 ، ح 11580 ، ص 3394

[15]-محمد حسین نجفی دولت آبادی ، کتاب ثواب و عقاب ، ص 155 به نقل از اصول کافی ، ج 4 ، ص 221

[16]-میزان الحکمه ، ح 11582 ، ص 3394 .

[17]-محمد حسین نجفی ، ثواب و عقاب ، ص 159

[18]-ابن بابویه ، خصال ، ص 115